پنل ارسال خبر
نسخه چاپی

 

 

مروری بر تاریخ سازمان امور عشایر ایران

 

 

جمعیت ایران از سه جامعه شهری، روستایی و عشایری تشکیل شده است که جامعه عشايری با شیوه زیست مبتنی بر کوچ و دامداری متحرک، داراي وجوه زيستي متفاوت و متمايزي با دو جامعه شهري و روستایي است. این جامعه از گذشته های دور نه تنها در وجه دروني داراي ساختار و سلسله مراتب مديريت و رهبري تحت عنوان ساختار ایلی بوده، بلكه دولت هاي مركزي و حكام محلي نيز همواره سازوكار اداري و تشكيلاتي ويژه اي را براي اعمال حاكميت بر اين جامعه تدارك مي‌ديده‌اند.

با توسعه شهرنشینی و تشکیل و استقرار سازمان های اداری در ایران، جامعه عشایری نيز در دستگاه هاي حكومتي، متولي و ساختار اداري خاص پیدا کرد که علاوه بر كنترل و جهت‌دهي توانایی هاي این جامعه، کسب رضایت رواني آنان نیز مدنظر حکومتها بود و همواره جايگاه عشاير در دستگاه هاي حكومتي به صورت خاص در نظر گرفته می شد.

 

شورای عشایری

از زمان نادرشاه افشار، توجه به جامعه عشايری مدنظر حکومت مرکزی بود و از همان زمان زمزمه هایی براي اسكان عشایر مطرح شد ولي از آنجا که حکومت ها پايگاه عشايري داشتند و قواي نظامي را اغلب چريك هاي عشايري تشكيل مي دادند، پادشاهان بيم داشتند با اسكان عشاير از قدرت نظامي حکومت کاسته شود. براساس تحقيقات به عمل آمده توسط پژوهشگران، اولین ساختاری که در ایران برای رسیدگی به امور عشایر راه اندازی شده است "شوراي عشايری" می باشد که در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه قاجار براي حل و فصل امور مربوط به عشاير پيشنهاد شد که مركز آن در تهران بود و در وهله نخست شعبه‌اي نیز در شيراز برای آن درنظر گرفته شد.

 

اداره بررسي ايلات و عشاير ايران

بر اساس سوابق موجود، مستندترين اطلاعات آماري از عشاير ايران مربوط به دوره حکومت ناصرالدين شاه قاجار است. در آن زمان "اداره بررسي ايلات و عشاير ايران" در تهران ايجاد شد و جمعیت عشايری کشور در پنج شاخه كردها، لرها، ترك ها، بلوچ ها و عرب‌ها مورد مطالعه قرار گرفت و در سال 1291 ه. ق. جمعیت آنان را تحت عنوان "عشاير و قبايل و اعراب باديه نشين" تقسم بندی کردند که تنها ارقام رده هاي عشايری بلوچ منتشر شد.

در اواخر دوره قاجار، به خصوص از ابتداي شكل گيري دولت مدرن در ايران (حکومت پهلوی)، بسته به نوع نگاه دولت ها به جايگاه سياسي، اجتماعي و اقتصادي جامعه عشایری و نقش آنان در تحولات كشور، سازمان اداري خاصي نيز براي رسیدگی به امورات عشاير در نظام تشكيلاتي كشور وجود داشته است و بسته به اينكه حکومتها و دولتها از چه دريچه اي به این جامعه مي نگريستند، تشكيلات اداري و حوزه‌بندي های رسیدگی به امورات عشایر نيز تغيير می کرد.

 

دفتر آباداني مناطق عشايري

در دوره پهلوي اول، سياست اسکان اجباری عشایر (تخت قاپو) مدنظر حکومت بود كه اجراي آن را با روش هاي قهري پيگيري مي کرد. در دوره اجراي سياست اسکان اجباری عشایر، تشکیلات اداري امور عشاير ساختار ايلي و يا منطقه اي داشت كه عوامل آن مجريان دستوراتي بودند كه از ستاد مركزي (شوراي عشايری) ابلاغ مي شد. با تغيير این سياست، اسكان عشایر نیز با نگرش توسعه اي و به شيوه هاي غيرقهري و از طريق جذب عشایر به كانون‌هايي كه از جانب دولت براي اسكان آماده‌سازي می شد، صورت می گرفت و تشكيلات اداري و عوامل اجرایي آن نیز كه عمدتا از ميان نظاميان انتخاب مي‌شدند، به تركيبي از كارشناسان توسعه، تغيير داده شد و دفتری تحت عنوان "دفتر آباداني مناطق عشايري" برای اجرای سياست اسكان عشاير راه اندازی شد.

 در سال 1325 نيز به منظور ساماندهي امورات مربوط به عشاير، "شوراي عالي عشاير" تشكيل شد تا اقداماتي برای رسیدگی و برطرف کردن مشكلات و نيازهاي جمعیت عشايری کشور صورت گيرد. از ساختار این شورا و چگونگي شكل گيري و اقدامات آن مستنداتي در دست نيست اما از مهمترین فعالیت های آن، پيشنهاد تشكيل سازمان‌هاي عمران منطقه اي از جمله سازمان عمران دشت مغان و كهگيلويه و بويراحمد بوده است.

با توجه به کاستی‌هایی که در "شورای عالی عشایر" وجود داشت، در برنامه چهارم توسعه کشور در سال 1345، کمیته ای برای تدوین برنامه‌های عشایری تشکیل شد که تنها دو سال فعالیت کرد و در سال 1347، وظایف آن به "دفتر آبادانی مناطق عشایری" زیر نظر وزارت مسکن و آبادانی سپرده شد. در سال 1351 این دفتر تغییر نام داده شد و در سال 1353 سازمانی تحت عنوان "سازمان دامداران متحرک" زیر نظر وزارت کشاورزی و منابع طبیعی با یک پشتوانه قانونی راه اندازی شد.

 

سازمان دامداران متحرک

در دوران حکومت پهلوی دوم، پس از اجراي سياست اصلاحات ارضي و ملي شدن منابع طبيعي، دولت اساسا وجود جامعه عشايري با ساختاري متمايز و مستقل از جوامع شهري و روستائي را انكار کرد و با تعريفي نو از عشایر كه از لحاظ مفهومي صرفا شيوه معيشت آنان را ملاك قرار مي‌داد نسبت به ايجاد تشكيلاتي تحت عنوان "سازمان دامداران متحرك" مبادرت کرد. توجیه دولت این بود که تحت تاثير تحولات ناشي از انقلاب سفيد، اساس ساختار ايلي و سازوكارهاي آن، كاركردها و ضرورت وجودي خود را از دست داده است و از اين الگوي زيست اجتماعي، سياسي، اقتصادي و نظامي كهن كه همواره براي حكومت‌ها رقيب يا شريكي جدي محسوب مي شد، تنها وجه دامداري مبتني بر کوچندگی آن باقي مانده كه سروسامان دادن آن به "سازمان دامداران متحرك" محول و شهر اصفهان كه از نظر موقعيت جغرافيائي محل تلاقي بزرگترين اجتماع دامداران ايران يعني دامداران بختياري، لر و قشقائي بود، به عنوان مرکز استقرار این سازمان تعیین شد.

 

سازمان امور عشایر ایران

"سازمان دامداران متحرك" كه دفاتر و واحدهایی در مراكز استان هاي عشايرنشین كشور داشت، تا زمان پیروزی انقلاب اسلامي و سال هاي آغازين پس از انقلاب به كار خود ادامه داد. نام این سازمان پس از انقلاب ابتدا به "مرکز عشایری ایران" و سپس به "سازمان امور عشایر ایران" تغییر داده شد اما همچنان از سازمان های تابعه وزارت کشاورزی بود تا اینکه در سال 1362 از این وزارتخانه منفک و به وزارت تازه تاسیس جهاد سازندگی محلق شد. از زمان ادغام وزارتخانه های جهاد سازندگی و کشاورزی، "سازمان امور عشایر ایران" به عنوان یکی از سازمان های زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی، پیگیری ساماندهی و ارائه خدمات به جامعه عشایری کشور را بر عهده دارد.

 

شورای عالی عشایر پس از انقلاب

پس از پيروزي انقلاب اسلامي و به موازات تاسیس "مرکز عشايری ایران" و به منظور استفاده از پتانسيل‏ هاي جامعه عشايري، شوراي انقلاب تصويب نامه‏ اي را براي تشكيل "شوراي عالي عشاير ایران" در وزارت كشور به شرح ذيل ابلاغ كرد:

"شوراي انقلاب جمهوري اسلامي ايران در جلسه مورخ 1359/2/3 بنا به پيشنهاد شماره 394/1766/1/4/141 مورخ 1359/1/20 وزارت كشور و به منظور رسيدگي به وضع عشاير و بهبود وضع زندگي آنان و همچنين احياي فرهنگ و سنتهاي بومي و عشيره‏اي و جبران لطماتي كه در اثر سلطه طاغوت به عشاير ايران وارد آمده و براي از قوه به فعل درآوردن استعدادهاي رزمي و نظامي جنگ‏آوران عشاير و جهت دادن اين استعدادها در حمايت از انقلاب اسلامي و حل مساله دامداري و امنيت ييلاق و قشلاق و خدمات اجتماعي از قبيل مدرسه و بهداشت تصويب نمودند كه "شوراي عالي عشاير ايران" در وزارت كشور به طور دائمي تشكيل گردد".

در مهرماه 1365، اولین نشست "شورای عالی عشایر ایران" به ریاست نخست وزیر و عضویت تعدادی از وزرا و نخبگان عشایری تشکیل شد. متعاقب تشکیل این شورا، ارکان آن از جمله دبیرخانه شورای عالی عشایر، شوراهای عشایری 20 استان عشایرنشین و شهرستان های تابعه فعالیت خود را آغاز کردند. "شورای عالی عشایر ایران" از زمان تشکیل تا سال 1398 برای بررسی وضعیت عشایر کشور 14 بار تشکیل جلسه داده و مصوباتی برای ساماندهی و ارائه خدمات به جامعه عشایری تصویب کرده است.