پنل ارسال خبر
نسخه چاپی

از طبیعت تا عشایر (1)

 

علیرضا رحیمی

کارشناس روابط عمومی سازمان امور عشایر ایران

مقدمه

طبیعت، آیه ای از آیات خداوند و زبان گویای علم، قدرت و تدبیر الهی است . مجموعه ای از پدیده های مادی که با پیوند و ارتباط با یکدیگر، جهان طبیعی را به وجود آورده اند و کمتر کسی است که نیاز و پیوندش با طبیعت را احساس نکند.

عشایر هم، قشري از جوامع بشری هستند که به سبب نوع زندگی، بناچار پیوسته همسویی و هماهنگی خود با طبیعت را حفظ کرده و با نغمه های دلنشین هستی، زندگی را قوام و دوام بخشیده و ستون های حیات خود را در میان کوه ها و صخره ها و دشت های وسیع و سرشار از برکات الهی بنا نهاده اند. این مردمان سخت کوش، پای بند به چهار دیواری نبوده و نیستند. مهار ستون های سرپناهشان را در زمینی می کوبندکه اراده خداوند بر شکوفایی و بهره وری آن قرار گرفته است و تا زمانی که ناسازگاری های طبیعت، شادابی و طراوت زندگی را درکامشان فرو نبرده، آنقدر پستی و بلندی هاي زمين را می پیمایند تا به آنجا برسند که همه چیز آهنگ زنده شدن و تازگی داشته باشد.

کوچ دائم در جستجوی مرتع براي دام، در واقع رزمی بی امان است که عشایر در طول تاریخ، همواره در برابر مصائب و طبيعت داشته اند و از دیدگاه تقسیمات جغرافیایی تقریبا در اكثر استان هاي کشور پراکندگی آنها وسعت دارد و سرحدات مرتفع ییلاقی تا قلمروهاي پست قشلاقی را دربرمی گیرد و با شیوه معاش دامداری زندگی کوچندگی خود را در طول تاریخ در دل طبیعت تا به امروز ادامه داده اند.

این مسافران طبیعت، همراه با گلبانك پر طراوت و دلنواز هستی، مهار زندگی خود را بر کوه ها و دشت ها و چشم اندازهای سرشار از نعمات و برکات طبیعی بنا نهاده و با نسيم دلنشین و روح نواز  بهاري و خنكاي سرماي پاییزي، كوچ خود را به سوی افق های روشن و زنده آغاز و با استقرار موقت در ییلاقات و قشلاقات، زندگي در دشت ها و كوه ها و دره ها و چمن زارها را تجربه و به آن معنا مي بخشند. ازهمين رو پرداختن به طبيعت، بدون اشاره به عشایر، اين مردمان طبيعت زيست سخت كوش كه توليدات آنان به ويژه توليدات صنايع دستي، وتنوع رنگ و نقش و نگار در آن، با الهام از طبيعت و برگرفته از زيبايي هاي دشت هاي فراخ و كوه هاي بلند و چشمه سارهاي زيبا و درخت زار هاي سر سبز و پر طراوت است، اگر نگوييم ابتر كه ادا كننده حق مطلب نيست و نخواهد بود.

بر همين اساس در اين نوشتار و به امید خدا مقاله های بعدی، سعي بر آن بوده و هست كه در كنار معرفي استان ها و جاذبه هاي گردشگري مناطق مختلف كشور، اشاره اي هم هر چند كوتاه به حافظان و مسافران واقعي طبيعت كه عشاير كشور با قوميت ها و طوايف مختلف هستند، شود.

در اين شماره به استان چهار محال بختياري و یکی از مهم ترين جاذبه های گردشگري آن تالاب بین المللی" چغاخور" كه در شهرستان بروجن واقع شده است، از منظر مورد اشاره پرداخته شده است.

 

 استان چهارمحال و بختياري

 در دوردست هاي قله هاي بلند بانك رسايي به گوش مي رسد. صداي ني لبك چوپان، در فضايي كه خورشيد تابناك در آسمان خود نمايي مي كند وكوه ها در برابر درخشش آفتاب، هاله اي به رنگ نیلی به خود گرفته و معدود ابرهاي پنبه اي شكل در آسمان، تصویری به نهايت  زيبا از طبیعت سر سبز خلق کرده كه هر بيينده اي را به شوق و شعف می آورد. چشم اندازي منحصر بفرد كه در رشته كوههاي زاگرس و کوه بی مانندش زرد كوه بختياري، بيش از هميشه برتري خود را نمايان مي كند. در نقطه اي واقع در ميان آن دره هاي وحشت زا   با توده هاي عظيم و سر برافراشته از  سنگ، چشمه خنكي پنهان است. و در گستره ای دیگر دشتي كه همچون كارت پستالي در مقابل ديدگان گسترده شده است.

در زمستان کوه ها و قله های عظیم برف گرفته، در جامه هايي سفید رنگ با درخششی جادویی ازميان مه لطيفي كه بر دامان زاگرس نشسته، خودنمایی می کنند. قله ها گويي از هزاران الماس لباسي برتن كرده، در دامان غلطان برف تلالو كنان آهنگ چشمه ساران دارند و به سوي مرغزارها روانند. در تابستان هم حركت نور سفيد و گرم آفتاب که در طول روز بر فراز كوه ها و بر چمن زارها و كوهسارها و مزارع مي تابد، يكي از افسون كننده ترين پديده هاي طبيعت را به رخ مي كشد. نيمرخ ناهموار كوه ها در مقابل صحنه آبی آسمان نقاشي شده و تكه ابرهايي چند همانند پتويي سفيد كه به دور طفلي پيچيده شده، قله هاي بلند را در برگرفته است. و در اینجاست که عشایر به زندگی معنا می بخشند.

    استان چهارمحال و بختیاری به مركزيت شهرکرد، با ۱۶٬۳۳۲ کیلومتر مربّع وسعت، معادل یک درصد از کل وسعت ایران را تشكيل مي دهد و بیست و دومین استان كشور از نظر مساحت می‌باشد. اين استان بر اساس نتايج آخرين سر شماري عمومي نفوس و مسکن سال 1385 داراي  جمعيتي معادل 857910 نفر مي باشد که 22/1 درصد جمعيت کشور را در خود جاي داده است.

چهارمحال و بختیاری از جمله مناطق کوهستانی فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود که در بخش مرکزی رشته کوههای زاگرس بین پیش کوههای داخلی و استان اصفهان واقع   شده‌ است. این استان از شمال و مشرق به استان اصفهان، از مغرب به استان خوزستان، از جنوب به استان کهگیلویه و بویراحمد و از سمت شمال غربی به استان لرستان محدود می‌شود.

نام چهارمحال و بختیاری اشاره به دو منطقه چهارمحال و منطقه بختیاری دارد. چهارمحال بخش روستانشین میان اصفهان و منطقه بختیاری بوده است. محال جمع مکسر کلمه محل به معنی ناحیه و مکان است و چهار محال یعنی چهار ناحیه که شامل: لار، کیار، میزدج و گندمان بوده است. در تقسیمات کنونی استان؛ لار و کیار در شهرستان شهرکرد، میزدج در شهرستان فارسان و گندمان در شهرستان بروجن قرار می‌گیرند. منطقه بختیاری نیز که از دیر باز کوچ گاه ایل بزرگ یختیاری بوده و هست، هم اکنون شامل شهرستان‌های کوهرنگ، فارسان، اردل و لردگان می‌باشد.

چهارمحال و بختیاری دارای ۱۶ قله مرتفع با ارتفاع بیش از 3500 متر مربع است که زردکوه بختیاری دومین کوه بلند رشته کوه زاگرس (پس از قله دنا ) در این استان قرار گرفته ‌است. این استان دارای بارش نسبتاً مناسب است به حدی که این منطقه با وجود داشتن تنها یک در صد از مساحت ایران، 10 درصد از منابع آبی کشور را در اختیار دارد. ریزشهای جوی و برف و باران درکوه‌های این استان منشاء معروفترین رودخانه‌های دائمی جنوب غربی و مرکزی ایران یعنی "کارون" و "زاینده رود"  هستند.  در این استان چشمه‌های مختلفی نیز وجود دارد که علاوه بر ایجاد جاذبه‌های گردشگری و زیبایی‌های طبیعی، زمینه مناسبی را برای ایجاد و راه اندازی کارخانه‌های آب معدنی فراهم کرده‌است.

 از شهرستان هاي مهم اين استان مي توان به شهرستان هاي كوهرنگ، اردل، فارسان، لردگان، لار و بروجن اشاره كرد. شهرستان كوهرنگ به عنوان نماد عشایر ایل بختیاری در استان چهارمحال بختیاری شناخته می شود و تالاب بین المللی " چغار خور"  در شهرستان بروجن از جمله مناطق ديدني و گردشگري بکر استان چهارمحال و بختیاری به شمار مي رود.

 در میان ایلات و عشایر کشور، ایل بختیاری در فرهنگ کهن این مرز و بوم پیشینه ای دیرینه و منحصر بفرد داشته که همچنان نیز در گستره ای از این سرزمین؛ از خوزستان گرفته    تا چهار محال و بختیاری و اصفهان زندگی کوچندکی دارند. زندگی عشایر بختیاری بر مبنای كوچ از قشلاق (گرمسیر)  به ییلاق (سردسیر) انجام می شود و این كوچ همواره با  ناهمواری ها و ناهماهنگی هایی در طبیعت همراه بوده است كه باعث شده شیوه‌ متفاوت و شگفت انگیزی از سبك زندگی برای این مردمان پدید آید. نام بختیاری برای اولین بار در  ذیل طوایف لر بزرگ توسط "حمدلله مستوفی" ذکر شده‌است. اما به عنوان یک نام و مکان جغرافیایی، در روزگار صفویه به زیستگاه ایل بزرگ بختیاری اطلاق مي شده ‌است.

بختیاری ها یكی از  پرجمعیت ترین ایلات كشور هستند كه قشلاق و ییلاق آنان در فصل های بهار و پاییز بین استان های چهارمحال و بختیاری و خوزستان انجام می شود. بر اساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده کشور در سال 1387، جمعیت عشایر چهار محال و بختیاری 126039 نفر در قالب 14657 خانوار ییلاقی و 6032 خانوار قشلاقی است كه بیش از یک میلیون 500 هزار راس دام در اختیار دارند.

استان چهار محال و بختياري  با توجه به موقعيت جغرافيايي، طبيعتي شگرف با امكانات بالقوه و آب و هواي متنوع و دلپذير، با جمعيتي مركب از شهري، روستايي و عشايري ( ايل بختياري ) همراه با جاذبه هاي فرهنگي و شيوه هاي زندگي خاص خود از قطب هاي مهم اكوتوريسم كشور بحساب می آید. واقع شدن تالاب‌های چهارگانه‌ی چغاخور، گندمان، علی‌آباد و سولقان در گستره چهارمحال و بختیاری شرایط ویژه و منحصر بفردی را برای این قطعه از طبیعت کشور به لحاظ ارزش‌های زیست محیطی و ظرفیت‌های گردشگری به ارمغان آورده است. تالاب هاي چهارگانه‌ای که به صورت زنجیروار از ضلع جنوبی شهرستان بروجن، در امتداد کوه کلار به طرف غرب منطقه گسترده شده و با ایجاد یک مجموعه بزرگ زیستی، زیستگاه‌ پرندگان مهاجر و ماهیان منحصر به فرد است.

 

 

شهرستان بروجن

بروجن از جمله شهرستان هاي مهم  چهار محال و بختیاری است که در دشتی به وسعت حدود ۵۸۰ کیلومتر مربع در شرقی‌ترین نقطه منطقه و در محل تلاقی راه‌های سه استان چهار محال و بختیاری، اصفهان و فارس قرار گرفته است. جمعیت عشایری بروجن 1498 نفر در قالب 235 خانوار ییلاقی و 42 خانوار قشلاقی می باشد. این شهرستان به دلیل دیدنی‌های فراوانی که در خود جاي داده است، به ويژه در سال‌های اخیر به صورت یکی از قطب‌های گردشگری استان چهار محال و بختياري در آمده است. تالاب چغاخور، باغ آورگان، تالاب گندمان، تنگ وستگان، چشمه سیاسرد، گردشگاه گردبیشه، بقعه امامزاده حمزه علی، امامزاده مادر و دختر گندمان، امامزاده قیس بن علی، نقوش سنگی برجسته سولک در تنگ کوهستانی سولک (ساوالک) بختیاری از دیدنی‌های این شهرستان محسوب می شود كه  مسافران و گردشگران زيادي را به اين منطقه مي كشاند.

گویش مردم بروجن فارسی، بختیاری و ترکی قشقایی است.شهرستان بروجن زادگاه شاعر شهیر بختياري " داراب افسر بختیاری" و  "آیت‌الله حکیم جهانگیر خان قشقایی"  می‌باشد. فرشهای بختیاری وقالی پشم اندر پشم یلمه، گز بلداجی وگیوه وچوقای اين شهرستان شهرت جهانی دارد.

 تالاب «چغاخور»، نگین درخشان چهارمحال و بختیاری

تالاب‎ها از جمله جاذبه‏‌های طبیعی و گوشه‎ای از طبیعت چشم‎نواز  هستند که به ویژه در فصل بارندگی زیبایی ویژه ای به منطقه اي كه در آن واقع شده اند می‎دهند و مکانی برای گردشگران و طبیعت‌دوستان و فرصتی بی‎نظیر و ظرفیتی مناسب برای توسعه صنعت گردشگری به شمار مي آيند.

تالاب‎ها علاوه بر زیبایی‎های بی‎بدیل، مأمن و زیستگاهی مناسب برای انواع پرندگان و آبزیان هستند و همه ساله ميزبان پرندگان وحشی و مهاجر از گونه هاي مختلف هستند و نقش مهمی در محیط زیست، اکوسیستم و حیات گونه‎های مختلف جانوری و گیاهی دارند که از بین رفتن یا به خطر افتادن آن، تهدیدی برای همه است. تالاب‎ها با پتانسیل بالایی که در جذب گردشگر دارند می‎توانند به اکوسیستم و شکوفایی منطقه کمک کنند.

در میان تالاب های منحصر بفرد موجود در كشور  که چشم هر بیننده‎ای را به خود جلب و جذب می‎کند، نمی‎توان به سادگی از تالاب  بين المللي "چغارخور " گذشت. شايد اغراق نباشد اگر بگوييم كه هر كس بخواهد از يك زندگي سالم در يك فضاي مطبوع در فصول مختلف سال به ویژه در بهار و تابستان و از طبيعت و آب و هواي لطيف استفاده كند، به طور قطع  بايد به چهار محال و بختياري بينديشد و سفري به اين استان داشته و قدمی هم به شهرستان بروجن بگذارد و البته هم که سری به تالاب چغار خور بزند.

تالاب  زیبای "چغاخور" با مساحتی حدود ۲۳۰۰ هکتار در دامنه ارتفاعات بافتاب و کلار با۳۸۳۰ متر ارتفاع از سطح دریا، در نزدیکی شهر بلداجی واقع شده است. این تالاب در مسیر جاده‌ شهرکرد - خوزستان قرار گرفته و از شهرکرد ۶۵ کیلومتر فاصله دارد. مساحت آبی این تالاب 1360 تا 1500 هکتار و عمق آن شش متر مربع است. این تالاب با ۵۸ گونه گیاهی و آبزیان از اهمیت زیست محیطی بالایی برخوردار می باشد. پوشش گیاهی این تالاب از گونه های حاشیه ای، نم پسند و شناور و غوطه ور تشکیل شده که عمده ترین آنان بید، مرغ پگن، پتامژتون، پلیگونیوم و ساز است. فضای وسیع، هوای مطبوع، چشم‌اندازهای بديع و زیبا، وجود انواع پرندگان مهاجر و بومی و حضور عشایر در منطقه همراه با آداب و رسوم اصیل بختیاری ها، تصویری بديع  و مثال زدني از طبیعت و مکانی بسیار زیبا برای تفرج، استراحت و گذراندن اوقات فراغت گردشگران و البته آشنایی با مردمان بختیاری منطقه  به و جود آورده ‌است.

پیوند عناصر زیبای طبیعی مانند دره، سبزه زار و اقلیم مناسب، زیبایی اين  منطقه را دوچندان کرده‌است و فضایي روح بخش و دلنواز برای تفریح و تفرج در این مکان پدیده آورده‌ و این تالاب را در ردیف یکی از کانون‌های مهم جذب گردشگر در استان چهارمحل و بختياري قرار داده‌ است. اين ناحیه، آب و هوایی مرطوب با تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد دارد و از نقاط ییلاقی استان است. در تابستان دیدن عشایر بختیاری كه سياه چادرهاي خود را  در دامنه كوه هاي اطراف برپا كرده اند و البته روستاهای بختیاری‌نشین حاشیه تالاب چغاخور خاطره انگیز و بیاد ماندنی است. كمربند نسبتاً وسیعی این تالاب را احاطه کرده است و روستاهای آورگان، سیف‌آباد، خانی‌آباد و گلوگرد در حاشیه این کمربند هستند.

این مجموعه تالابی بزرگ و ارزشمند، همچنین چهارمحال و بختیاری را به یکی از شاهراههای عبور پرندگان مهاجر و آبزی از کشورهای اروپایی و روسیه و استان های شمالی کشورمان به سمت کشورهای حوضه خلیج فارس تبدیل کرده است. پرندگان چغاخور؛ مرغابی، انواع حواصیل، لک لک سفید، خروس کولی، کشیم، باکلان، مرغابی سانان، فلامینگو، یلوه، اکراس، قو، سلیم، کاکانی ها و آبزیانی مانند ماهی کپور، گامبوزیاد (ماهی گورخری) با ارزش ژنتیکی، کنترل بیولوژیکی، زینتی، مطالعاتی، صید تجاری و غذایی و همچنین خزندگانی شامل لاک پشت آبزی، حیوانانی نظیر گراز، شغال، گرگ، روباه و خرگوش در مجاور آن زندگی می کنند.

فصل بهار و تابستان بهترین زمان بازدید از تالاب است همچنین فصل زمستان و یخ بستن تالاب نیز زیبایی بی نظیر و تماشایی دارد.
تالاب بین المللی "چغاخور"  به دلیل شرایط تنوع زیستی بالا و گونه های جانوری نادر از سال 78 توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام و مورد حمایت قرار گرفته است. این منطقه به دلیل قرار گرفتن در کنار دو جاده آسفالته و برخورداری از تنوع زیستگاهی و جانوری که ذکر آن رفت، دارای قابلیتهای گردشگری زیادی است و مجاورت آن با "امامزاده حمزه علی"   اهمیت آنرا دوچندان کرده است.

البته باید به یاد داشته باشیم که چغاخور نیز مانند بسیاری دیگر از تالاب‌های کشور با خطر رو برو است. خطری که این تالاب را تهدید می‌کند نه بی‌آبی که غرق شدن در آب است.

 

زندگی عشایر، فرصتی مغتنم برای رونق گردشگری در چهارمحال و بختیاری

در جهان امروز توريسم و طبيعت گردي به عنوان يكي از مهمترين زير بخش هاي خدمات از اهميت زيادي به ويژه در افزايش درآمد ملي برخوردار است. كشور ايران به سبب وجود شرايط متنوع آب و هوايي، تاريخ كهن، آثار متعدد باستاني، سياحتي و زيارتي، مناظر بديع، چشم اندازهاي جغرافيايي و آثار هنري فراوان، از موقعيت ويژه اي براي جذب توريسم برخوردار است. بررسی زیبایی های طبیعی در کنار جنبه های گوناگون زندگي كوچ نشینان و ايلات و عشاير كشور، در دورانی كه جمعیت شهرنشین شتابان رو به  افزايش است و مردم دلبسته و فریفته زرق و برق زندگی شهری شده اند،می تواند در اكوتوریسم هم مورد توجه قرار گیرد.

 از آن‌ جا كه زندگی ایلات و اقوام در بسیاری از كشورها جهان جای خود را به زندگی شهری و روستایی داده است، بسیاری از گردشگران مشتاق دیدار و آشنایی با زندگی عشایری هستند. زندگی عشایری الارغم سختی های زیادی که برای آنان به ویژه در دوران خشکسالی دارد، هم فرصتی است برای رونق گردشگری و جذب جهانگردان و معرفی آداب و رسوم و فرهنگ اصیل مردمان ایران زمین و هم فرصتی برای عشایر تا محصولات تولیدی به ویژه صنایع دستی و مواد لبنی خود را به صورت مستقیم و بدون واسطه به مسافران و گردشگران عرضه کنند.  فروش مواد پروتئینی، لبنیات‌ وصنایع‌دستی عشایر به گردشگران، موجب توانمند‌ سازی این قشر از هموطنان و اقوام اصیل ایرانی و آخرین بازماندگان روزگاری كه نیاكان ما هنوز یكجانشین نشده بودند، می ‌شود.

زندگی مردمان  عشایری یك دنیای هیجان انگیز و درعین حال پرمشقت است. این مردمان زندگی در خانه های آجری را نمی پسندند. زنان ایل از صبح تا شب مشغول كارند، آنان همچون كوه استوارند و با زندگی در طبیعت خو گرفته اند. زنان ایل در درآمدزایی خانوار عشایری كمك زیادی می كنند و با زندگی یكجانشینی كمتر می توانند به اقتصاد خانواده كمك كنند چرا که بیشتر محصولات آنان با الهام از طبیعت و زیبایی های آن تولید می شود و با یکجانشینی ارتباط آنان با طبیعت به حداقل  می رسد. زنان ایل در سیاه چادرها گلیم، گبه، قالی، كشك و قارا و دیگر محصولات  لبنی و كشاورزی و صنایع دستی را تولید می كنند.

در بهار ایلات بختیاری از مناطق گرمسیری خوزستان به سردسیر چهارمحال و بختیاری كوچ مي كنند و  مال كنون با تمام دشواری هایش به پایان   مي رسد و ایلات كوچرو در ییلاق اطراق مي كنند. صبحگاهی زیبا را با مردمان ایل بختیاری در كنار تالاب "چغاخور" سر كردن خالی از لطف نیست و تجربه گونه دیگری از زندگی توام با سازگاری باطبیعت زیبا به دور ازرنگ و لعاب زندگی شهری است.

در دامنه کوه های اطراف چغاخور، عشایر سیاه چادرهاي خود را برپا كرده و زیبایی هاي قله كلار، درختان ایستاده در دور دست، چشمه ساران پر خروش و سكوت آب تالاب در این خطه از خاك ایران، انسان را شیفته و مسحور خود می كند. چرای گله ها و رمه های عشایرکه در دامنه سر سبز كوه های اطراف در حال چرا هستند  در هر سوی مرغزار توجه رهگذران و مسافران را به خود جلب می کند. اینجا می توان نفسی عمیق كشید و ریه ها را پر و خالی كرد از هوا و اکسیژنی که به صورت معجزه آسایی پاک و جادویی است.

این نکته بسیار مهم لازم به بیان است که؛ عشایر به دلیل مهارت در استفاده از منابع تجدید شونده و استفاده از مراتع، در تولید گوشت قرمز نقش بسزایی دارند و به دلیل وابستگی شدید اقتصاد عشایر به دام و وابستگی تولید در جامعه عشایری به مرتع، بیشترین خسارات در اثر حوادث غیرمترقبه از جمله خشكسالی را متحمل می شوند. و در آخر اینکه كوچ مداوم عشایر شاید یادآور آن باشد كه این دنیا محلی برای قرار و بقا نیست و ...

 

منابع :

ـ موسوی نژاد، ابراهیم.مبارزات عشایر لرستان،فصلنامه عشایری ذخائر انقلاب، شماره 1، زمستان 1366 .

ـ مرکز آمار ایران،نتایج آخرین سرشماری اجتماعی و اقتصادی عشایر کوچنده کشور، تیر 1387 .

ـ  صفی نژاد، جواد.عشایر و کوچ،فصلنامه عشایری ذخائر انقلاب،شماره 1، زمستان 1366 .

ـ مرکز آمار ایران، نتايج آخرين سر شماري عمومي نفوس و مسکن سال 1385.

ـ توئیچل،پال،سرزمین های دور،ناشر زرین،نگارستان کتاب، تهران 1379 .

ـ خبرگزاری ایسنا ،10  و 18 آذر 1391 .

ـ خبرگزاری ایرنا، یکم تیرماه 1391 .

ـ دانشنامه ويكي پديا .