ایلات، طوایف و توزیع جغرافیایی

پراکنش ایلات وعشایر در پهنه جغرافیای کشور یکسان نیست و چه بسا مناطقی که در گذشته از تراکم زیاد جمعیت عشایری برخوردار بوده وامروزه به خاطر رشد سریع شهرنشینی یا تبدیل اراضی به کاربری های صنعتی، کشاورزی و... از تعداد و تراکم جمعیت عشایری دراین مناطق کاسته شده است. با این حال مناطقی از کشور، بخصوص حوزه سلسله جبال زاگرس و به ویژه نواحی وسیعی از زاگرس مرکزی، هنوز هم عرصه کوچ و استقرار تعداد زیادی از ایلات و طوایف عشایری کشور است. بر این اساس، ایلات و طوایف عشایر ایران از نظر حوزه های اصلی کوچ و استقرار به شرح زیر قابل طبقه بندی هستند:

الف : ایلات و عشایر مستقر درحوزه غرب و جنوب ایران 

بخش اعظم این حوزه در مناطق غرب و جنوب ایران و رشته كوه های زاگرس كشیده شده است كه دارای آب و هوای مرطوب و مراتع نسبتا غنی و بیش از ده میلیون هكتار جنگل بلوط، بادام كوهی و پسته وحشی است. وجود خصوصیات طبیعی یاد شده سبب شده است که ایلات و عشایر متعددی دراین منطقه پراكنده باشند. منطقه مذکور شامل استان های كردستان، كرمانشاه، ایلام، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، لرستان، كهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و بوشهر می‌شود.

وجود ارتفاعات سرسبز و خنك در كنار دره های پرآب و جنگلی و دشت های معتدل و نسبتا گرم در یك محدوده نزدیك، زندگی كوچ نشینی در چارچوب یك منطقه محدود را میسر ساخته و دامداران را از رنج كوچ های طولانی و برون منطقه ای رهایی بخشیده است. هرچند که دربخشی از نواحی این حوزه مثل مناطق کوچ و استقرار دو ایل بزرگ قشقایی و بختیاری، با کوچ های بین استانی و مسیرهای طولانی تا حد چندصد کیلومتر مواجه هستیم. از نظر مردم شناسی،

برخی از گروه های عشایر معروف این حوزه عبارتند از:

عشایر كرد:

از زمان‌های گذشته عشایر کرد در شمالی ترین بخش زاگرس در محدوده استان های آذربایجان غربی، كردستان، کرمانشاه و ایلام پراكنده شده اند. امروزه برخی از آن ها در نواحی دشتی و كوهپایه ای منطقه اسكان یافته و یا به صورت نیمه کوچنده، رمه گردان و یا عشایر کوچنده به شیوه زندگی عشایری ادامه می دهند. ایلات مشهور با گویش های مختلف کردی عبارتند از عشایر زوله، زنگنه، کلهر، سنجابی، ملکشاهی، شوهان، ثلاث باباجانی، قلخانی، کرد، جاف، شكاك، مامش، زرزا، جلالی، میلان، ایلات گلباغی، طوایف اورامانات، طوایف مریوان، طوایف سنندج، طواف بانه، عشایر جوانرود، طوایف سقز و ... که در استان های کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی وکردستان پراكنده شده اند.

عشاير لرستان (لر و لك):

ایلات و عشایر با قومیت و گویش لری در یك تقسیم بندی به دو بخش لر و لك تقسیم می شوند كه از نظر لهجه، سنن، آداب و رسوم و برخی مسایل مذهبی با یك دیگر تفاوت اندکی دارند. ایلات و طوایف لك در شمال و شمال غربي لرستان سكونت دارند و سرزمین لك نشین به صورت خط منحنی در دره های رودخانه سیمره میان بروجرد،‌ نهاوند،‌ خرم آباد، كرمانشاه و ایلام قرار گرفته است. در گذشته، لك ها به «طوایف وند» و لرها به « فیلی» شهرت داشتند. لرهای در سطح وسیعی در ایران در استان های لرستان، بخشی از ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، مرکزی، كهگیلویه و بویراحمد و بخشی از استان فارس و بوشهر زندگی می كنند. در سایر نقاط ایران مثل كرمان و تهران نیز طوایف پراكنده لر وجود دارند.

در گذشته عشایر لر را به دولر كوچك (الوار لرستان و ایلام) و لر بزرگ (الوار بختیاری و كهگیلویه و بویراحمد و ممسنی فارس) تقسیم کرده بودند. لك ها در واقع جنوبی ترین قبایل كرد به شمار می آمده اند كه امروزه با طوایف لر آمیخته و همسان شده اند.

ایل بختیاری كه در استان چهارمحال و بختیاری، خوزستان و استان های همجوار زندگی می كند یکی از بزرگ ترین ایلات كوچنده كشور ایران است.

منطقه ايل ممسني فارس نيز مأوای چهار طايفه لر شامل دشمن زياري، جاويد، رستم و بكش است. در استان كهگيلويه و بويراحمد، ايلات بويراحمد (عليا، سفلي، گرمسيري)، بهمئي، طيبي، دشمن زياري، چرام و بابوئي (باوي) سكونت دارند. منطقه كوهمره سرخی كه منطقه‌اي به وسعت بيش از 3000 كيلومتر مربع از جنوب شيراز و حدفاصل كازرون و فيروزآباد را در بر مي‌گيرد، در محدوده خود 20 ايل و طايفه كوه‌نشين را در بردارد كه بزرگترين قبيله آن ايل سرخي خوانده مي‌شود.

عشایر ترك قشقایی و خمسه فارس:

استان فارس علاوه بر ایلات و طوایف لر كوچ‌نشين مذكور، مأواي دو اتحاديه ايلي بزرگ و مشهور قشقايي و خمسه است. عشاير قشقایی كه با كوچ درازمدت خود خطه اصفهان را به خلیج فارس پیوند می دهند، از مشهور ترین ایلات كشور هستند. ایلات خمسه نیز كه شامل ایل عرب، باصری، بهارلو، اینانلو و نفر است یك مجموعه یا کنفدراسیون ایلی است كه عمدتا به دلایل سیاسی در زمان قاجاریه تشکیل و امروزه اکثر آنها یكجانشین شده اند.

در منتهی الیه جنوب غربی این حوزه، عشایر عرب استقرار دارند. عشایر عرب عمدتا در محدوده استان خوزستان قرار دارند و از طوایف معروف آنها می توان به بنی کعب و بنی طرف اشاره کرد.

بطور كلي مهمترين ايلات اين محدوده جغرافيايي را ايلات بختياري، قشقايي، باشت بابويي، جرقويه، بولي، دشمن زياري، بويراحمد، بهمئي، طيبي، ممسني، خمسه، فارسيمدان، كشكولي، عرب، دره شوري، باصري، چرام و ... تشكيل مي­ دهند.

ب: ایلات و عشایر حوزه شمال غرب 

حوزه استقرار عشایر شمال غربی ایران شامل عشایر مستقر در سرزمین آذربایجان (استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان) و بخشی از گیلان است كه به دلیل كوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل های تنك، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور و سرسبز از ویژگی های این ناحیه است كه سبب رونق زندگی عشایر در این منطقه شده است.

در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می كنند. ییلاق آن ها عمدتا در كوهپایه های سبلان و قوشه داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر واقع است و طوایف خلخال در كوه های طالش زندگی می كنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر طوایف خلخال، حاشیه رود قزل اوزن است.

ایلات کردزبان میلان و جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمال غربی در حاشیه مرز استان آذربایجان غربی با کشور ترکیه زندگی می كنند. مهمترين ايلات اين قطب را عشاير شاهسون، جلالي، قره داغ (ايل ارسباران) ميلان، شكاك، زرزا، پيران، پنيانشين، سادات، قره پاپاق، مامش و سعدلو تشكيل مي ­دهند.

پ : ایلات و عشایر حوزه شمال شرق 

حوزه شمال شرقی ایران به دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنوعی برخوردار است. این سرزمین دارای جنگل در قسمت های شمال غربی خود و مراتع متوسط و ضعیف در سایر قسمت ها است. حوزه عشایری شمال شرق مشتمل بر عشایر مستقر در استان هاي خراسان رضوی و شمالی، سمنان و بخشي از مازندران و گلستان مي‌شود. از نظر مردم شناسی در این حوزه گروه های عشایری کرد مانند زعفرانلو و شادلو، عشایر ترک منطقه خراسان مانند بازمانده ایلات افشار و قاجار و تیموتاشی و ترکمن های یموت، آتابای، جعفربای، گوگلان، تکه و برخی عشایر محلی مانند سنگسری ها، طوایف احساني و اعرابي زندگي مي‌كنند.

ايلاتي نظير ایلات زعفرانلو و شادلو از عشایری هستند كه در زمان شاه عباس اول صفوی به خراسان كوچانده شدند. ایل افشار كه از دیرباز در خراسان ساكن بوده است، از ایلات ترك زبان است. ایلات كرد زعفرانلو در شمال و شمال شرقی خراسان رضوی پراكنده شده اند. ایلات ترك افشار از منتهی الیه شمالی خراسان، درگز و كوهپایه های كپه داغ تا الله اكبر تا هزار مسجد ایلات ترك افشار و قره قویونلو و ... كوچ می كنند.

در مناطق تربت جام، تایباد و خواف، ایلات تیموری، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی زندگی می كنند. در حركت به جنوب با ایل بهلولی مواجه می‌شویم كه ییلاق شان در ارتفاعات بیرجند و قائنات است.اما مهمترين ايلات حوزه شمال شرق عمدتا بصورت پراكنده و به حالت رمه­ گرداني و نيمه كوچندگي زندگی می کنند.

ت : ایلات و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق 

در حوزه شرق و جنوب شرق كشور كه بخشی ازمنطقه خراسان بزرگ و استان های سیستان و بلوچستان و كرمان و هرمزگان را در بر می گیرد، تقریباً دراکثر نواحی این حوزه، شرایط آب و هوایی خشک و صحرایی حاكم است. این حوزه با تنوع و تضاد اقلیمی شدید و در مجموع، منطقه ای كم آب و كم باران با آب و هوای گرم كویری و اختلاف درجه حرارت چشمگیر در شبانه روز است. عشایر بلوچ، افشار، بچاقچی، سلیمانی و جبال بارزی از مهم ترین ایل های مستقر درحوزه جنوب شرق ایران هستند.

مجموع شگفتی های طبیعی، حوزه یاد شده را به ۴ منطقه ییلاقی (دره های كوه تفتان و منطقه بردسیر و لاله زار و بارز با آب و هوای لطیف و معتدل (با اختلاف شدید درجه حرارت در روز و شب)، گرمسیری (با هوای خفقان آور و گرمای شدید در شبانه روز) و ساحلی (با هوای گرم و مرطوب) تقسیم كرده است. بیش ترین تراكم جمعیت عشایری این حوزه در امتداد كوهستان های مرتفع مركزی كرمان (شهرستان های كهنوج، بافت، سیرجان، جیرفت و بم) دیده می شوند.

شیوه زندگی خاص عشایر بلوچ، روابط خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی، بهره گیری از منزلت های اقتصادی- اجتماعی درون طایفه ای، شناخت امتیازات بر اساس نظام سلسله مراتبی و سرداری ایلی به همراه آداب و رسوم ویژه این قومیت از جمله جاذبه های این ایل ساكن كرانه های جنوب شرقی ایران است. بلوچ ها در مبارزه با طبیعت و اقلیم سخت و در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصیاتی ویژه یافته اند كه آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز می سازد. 

مهمترين ايلات جنوب شرق كشور، افشار، جبال بارزي، بلوچ، آیين ه­اي، سليماني، قرايي، آسيابر، خواجويي، برخوري، پشتكوهي، جازي، جاويدان، رائيني، مابكي، شكاري، شنبو، غربا، كامراني، كمچي، كماچي سنجري، كوهشاهي، نرمي، ممني، مهيني، لك بختياري، بچاقچي، لری و ... هستند كه عمدتاً در استان هاي كرمان، سيستان و بلوچستان و هرمزگان استقرار دارند.

ث : ایلات و عشایر حوزه مركزی 

حوزه مركزی ایران شامل استان های زنجان، همدان، سمنان، مركزی، یزد، تهران و بخشی از مازندران می شود كه ویژگی عمده آن ها، نزدیكی به پایتخت است. این ویژگی سبب شده كه كوچ نشینان این مناطق دارای خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و روان شناختی متمایزی نسبت به دیگر عشایر باشند. طوایف لر چگینی و غیاثوند، طایفه ترك شاهسون و شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه كلهر در استان زنجان سكونت دارند. بقایایی از طوایف مختلف مانند شاهسون، مغانی، جمشیدی، قشقایی، اینانلو، قراقوینلو، كله كوهی، میش مستی و ... نیز در استان مركزی در میان ساوه و استان زنجان زندگی می كنند.

در استان همدان نیز طوایف تركاشوند، ترک یارم طاقلو، جمهور، قراگوزلو و شاهسون زندگی می كنند. در دامنه های جنوبی البرز و در شمال استان سمنان و شمال و شمال غرب استان تهران، طوایف کوچنده و نیمه كوچ نشین با تنوع فراوان نژادی و قومی زندگی می كنند به طوری که برخی محققین، این را از نظر داشتن ایلات وعشایر با تنوع قومی زیاد به آلبومی از عشایر کل کشور تشبیه می کنند. در محدوده استان‌هاي تهران، قم و مركزي كه جمعيت نسبي و تعداد خانوارهاي آن در مقايسه با ساير نقاط عشايري كشور اندك است، عشایر سنگسري، هداوند، شاهسون بغدادي و مغانی، الیکایی، اصانلو، اینانلو، عرب های عامری و سرهنگی زندگي مي‌كنند.

 جدول زير، توزيع ايلي و طايفه‌اي عشاير كشور در بخش‌هاي مختلف جغرافيايي را نشان مي‌دهد.

 از نظر تعداد جمعیت و ایلات دارای جمعیت بالای 2000 خانوار، تعداد ايلات مهم كشور 17 ايل است كه عبارتند از:‌ بختياري، قشقايي، ايلسون (شاهسون)، مميوند، بويراحمد سفلي، خمسه، قره‌داغ – ارسباران، بويراحمد عليا، بهمئي، ممسني، كرد، طيبي، جلالي، جبال بارزي، ذلكي،‌ بلوچ و افشار.

جدول زير ايلات مهم كشور، پراكنش جغرافيايي و جمعيت آنها را نشان مي‌دهد.

ايلات بالای 2000 خانوار و توزیع جغرافیایی و جمعيت آن در کشور (سرشماری عشایر کوچنده سال 1387)